Ὅταν ὁ Θεῖος Παῦλος λέγει «εἰ γάρ ἐχθροί ὄντες κατηλλάγημεν τῷ Θεῷ διά τοῦ θανάτου τοῦ Υἱοῦ Αὐτοῦ» (Ρωμ 5, 10), δέν πρέπει νά νομίσουμε, ὅτι πρίν τήν σταυρικήν θυσίαν, ὁ Θεός κρατοῦσε τάχα ἐχθρικήν στάση πρός τόν κόσμον. «Οὐκ ἐκεῖνος (ὁ Θεός) ἐστίν ὁ ἐχθραίνων, ἀλλ’ ἡμεῖς. Θεός γάρ οὐδέποτε ἐχθραίνει»[1]. Ὁ σταυρός προϋποθέτει ὄχι τήν ἔχθραν ἀλλά τήν ἀγάπην τοῦ Θεοῦ «Οὕτω γάρ ἠγάπησεν ὁ Θεός τόν κόσμον...» (Ἰωάν, 3, 16). Ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί ἡ ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ πρός τόν κόσμον εἶναι ἡ ἴδια καί πρίν καί μετά τήν σταύρωση. «Καθώς ἠγάπησέ μέ ὁ Πατήρ, κἄγώ ἠγάπησα ὑμᾶς» (Ἰωάν. 15, 9). Ἐάν εἶχε ἐχθρικήν στάση ὁ Πατέρας πρός τήν ἀνθρωπότητα, θά εἶχεν ἀσφαλῶς παρόμοια ἔχθραν πρός τόν κόσμον καί ὁ Υἱός. Ἀλλά πουθενά στήν Καινή Διαθήκη δέν λέγεται ὅτι ὁ Χριστός ἤ ὁ Θεός ἦταν ἐχθρός τοῦ κόσμου. Ἡ ἀγάπη τήν ὁποίαν ἔδειξεν ὁ Χριστός στόν κόσμον πρός τούς ταλαιπωρημένους καί πρίν ἀκόμη σταυρωθεῖ, εἶχε πηγήν τόν Πατέρα (Ἰωάν. 3, 16). Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ποτέ δέν λέγει, ὅτι ὁ Θεός εἶχε ἔχθραν πρός τούς ἀνθρώπους, ἀλλά ὅτι μέ τήν ἁμαρτίαν οἱ ἄνθρωποι ἦσαν ἐχθροί τῆς Θείας θελήσεως, «διότι τό φρόνημα τῆς σαρκός ἔχθρα εἰς Θεόν» (Ρωμ. 8, 7). «Καί ὑμᾶς ὄντας ἀπηλλοτριωμένους καί ἐχθρούς τῇ διανοίᾳ ἐν τοῖς ἔργοις τοῖς πονηροῖς, νυνί δέ ἀποκατήλλαξεν ἐν τῷ σώματι τῆς σαρκός αὐτοῦ διά τοῦ θανάτου παραστῆσαι ὑμᾶς ἁγίους καί ἀμώμους καί ἀνεγκλήτους κατενώπιον αὐτοῦ» (Κολ. 1, 21-22).[2] Πουθενά δέν λέγει ὁ Μέγας Ἀπόστολος, ὅτι τάχα ὁ Θεός καταλλάσσεται πρός τόν ἄνθρωπον, ἀλλά ὅτι ὁ Θεός συμφιλιώνει καί ἐξιλεώνει τούς ἀνθρώπους πρός Αὐτόν! «Θεός ἦν ἐν Χριστῷ κόσμον καταλλάσσων ἑαυτῷ, μή λογιζόμενος αὐτοῖς τά παραπτώματα αὐτῶν, καί θέμενος ἐν ἡμῖν τόν λόγον τῆς καταλλαγῆς» (Β΄ Κορ. 5, 19). «Καταλλάγητε τῷ Θεῷ. Καί οὐκ εἶπε, καταλλάξατε ἑαυτοῖς τόν Θεόν, οὐ γάρ ἐκεῖνος ἐστιν ὁ ἐχθραίνων, ἀλλ’ ἡμεῖς. Θεός γάρ οὐδέποτε ἐχθραίνει».[3]
Κριτική
Στό βιβλίριδιον τοῦ Ἰ. Μεσολωρᾶ Ὀρθόδοξος Χριστιανική Κατήχησις, Ἅγιον Ὄρος 2023, παρατηροῦνται σημαντικά σφάλματα τόσον δογματικά (αἱρέσεις), ὅσον καί ὁρολογίας, πού δέν συνάδουν μέ τήν Ὀρθόδοξη Θεολογίαν καί Δογματικήν.
Εὐθύς ἐξ ἀρχῆς ὁ συγγραφέας χρησιμοποιεῖ τόν ἀδόκιμον ὅρον θρησκεία, ἀντί νά ὁμιλήσει γιά τήν ἐν Χριστῷ Ζωήν καί τήν ἐξ ἀποκαλύψεως ἀλήθειαν πού εἶναι ἡ Ὀρθόδοξος Πίστις, ἀναφερόμενος στόν ὁρισμόν πού δίνει γιά τήν Κατήχηση (σελ. 9: σύντομος διδασκαλία τῆς θρησκείας…, διδάσκει συνοπτικῶς τάς θρησκευτικάς ἀληθείας τῆς ὀρθοδόξου ἡμῶν πίστεως, , σελ. 10: ἡ χριστιανική θρησκεία διδάσκει τάς ἱεράς ἐκείνας ἀληθείας, σελ. 11: Ὀρθόδοξος λέγεται ἡ θρησκεία ἡμῶν…, σελ. 48-49: Ὁ Σωτήρ εἶναι Θεός, … καί ἐδίδαξε τήν τελειοτέραν θρησκείαν, σελ. 51: Ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶναι ὁ ἱδρυτής τῆς τελειωτάτης θρησκείας…
Περί τοῦ Κυρίου γράφει ἀντορθοδόξως, ὅτι ἐδίδαξεν τήν ὑψίστην ἠθικήν… τήν τελειοτάτην ἠθικήν … καί ἐφήρμοσε ταύτην εἰς τόν βίον αὐτοῦ. Ὁ Κύριος εἶναι ἡ Ἀνάστασις καί ἡ Ζωή, ἡ Ὁδός καί ἡ Ἀλήθεια, δέν δίδαξε καμμίαν ἠθικήν οὔτε εἶχε ἀνάγκην νά ἐφαρμόσει ταύτην ἐν τῷ βίῳ Αὐτοῦ, ἀφοῦ ὁ Ἴδιος ἦταν ἀναμάρτητος καί προσέλαβεν τήν ἀθώαν καί προπτωτικήν φύσιν ἐξ ἄκρας συλλήψεως.
Ὁμιλεῖ ἐπίσης ὁ Μεσολωρᾶς μέ παρεξηγήσιμη ὁρολογίαν σελ. 11: περί γνώσεως τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ Θεόν φρᾶσαι ἀδύνατον, νοῆσαι δέ ἀδυνατότερον, κατά τόν ἅγιον Γρηγόριον τόν Θεολόγον!
Περί τῶν ἀδιαβλήτων παθῶν διδάσκει χωρίς νά διευκρινίζει τά γραφόμενα, πού ὑπῆρξαν αἰτία πολλῶν αἱρέσεων σελ, 50: … ὁ Σωτήρ, ὡς ἄνθρωπος, ἐπείνασεν, ἐδίψησεν, ἐκοπίασεν, ἐλυπήθη, ἔκλαυσεν, ἐσταυρώθη, ἀπέθανεν (Ματθ. κς΄, 38, Λουκ. κβ΄, 42). Ἑκουσίιως ὁ Κύριος ἐπείνασεν, ἐδίψησεν, ἐκοπίασεν, ἐλυπήθη, ἔκλαυσεν καί ἀπέθανεν ἐπί τοῦ Σταυροῦ μέ τήν θέλησίν Του, καθότι ἀναμάρτητος δέν ὑπόκειτο εἰς φθοράν οὔτε εἰς θάνατον ἐκ φύσεως, ἀφοῦ ὁ Κύριος οὔτε γνωμικόν θέλημα εἶχεν κατά τόν Μέγαν Μάξιμον.
Χρησιμοποιεῖ τόν ὅρον: πρέπει νά εἴμεθα δίκαιοι, εἰρηνοποιοί, πρᾶοι… κατά τήν προσφιλῆ τακτικήν τῶν Ὀργανωσιακῶν στήν Ἑλλάδα καί τῶν ἠθικιστῶν-Πιετιστῶν τῆς Δύσεως… σελ. 52, ἐνῶ ὁ Κύριος μακαρίζει τούς δικαίους, τούς εἰρηνοποιούς καί τούς πράους, ἀφήνοντας στήν ἐλευθερίαν τῶν ἀνθρώπων τήν ἐπιλογήν, μήν παραβιάζοντας τό αὐτεξούσιον.
Κηρύσσει τήν αἱρετικήν διδασκαλίαν τῆς Δύσεως σελ. 46: Οἱ πρωτόπλαστοι ἡμάρτησαν, παρέβησαν τήν ἐντολήν τοῦ Θεοῦ … ἡ ἁμαρτία τῶν Πρωτοπλάστων, ἡ ὁποία λέγεται προπατορικόν ἁμάρτημα, μετεδόθη εἰς ὅλον τό ἀνθρώπινον γένος. Πάντες, λοιπόν, οἱ ἄνθρωποι ἥμαρτον, ἐξλεκλιναν τῆς εὐθείας ὁδοῦ. Πρόκειται περί φοβερῆς βλασφημίας!!!
Κηρύσσει πάλιν τήν αἱρετικήν καί ἐξόχως βλάσφημον διδασκαλίαν τοῦ αἱρετικοῦ Ἀνσέλμου καί τοῦ Ἀκυνάτου περί ἱκανοποιήσεως τῆς θείας δικαιοσύνης, λέγοντας στήν σελ. 48: ἡ ὁποία δικαίως ἀπήτει τήν τιμωρίαν τοῦ ἁμαρτήσαντος ἀνθρώπου, καί τήν θείαν εὐσπλαχνίαν νά συμβιβάσει… καί ἦτο ἀπολύτως ἀναγκαῖον νά εἶναι καί ἄνθρωπος ὁ Μεσσίας, ὅπως προσφέρῃ ἑαυτόν θυσίαν ὑπέρ τῆς ἀνθρωπότητος, διά νά ἱκανοποιήσῃ, τήν θείαν δικαιοσύνην. (Ἐπειδή τό θέμα εἶναι ἰδιαζόντως σοβαρόν καί ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ γιά τήν Ὀρθόδοξη θεώρηση τῶν πραγμάτων, παρατίθεται ἐκτενής ἀνάλυση στήν συνέχειαν.)
Ἐνῶ καί ἡ ὀρθογραφία σέ κρίσιμα δογματικά ζητήματα εἶναι ἐσφαλμένη, ὅταν ἀναφέρεται στήν ἐπεξήγηση τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως εἰς τό Πανάγιον Πνεῦμα σελ. 55: ἐν εἴδει πυρήνων γλωσσῶν, ἀντί πυρίνων γλωσσῶν.
Ἐπεξηγῶντας τό «Εἰς Μίαν, Ἁγίαν, Καθολικήν καί Ἀποστολικήν Ἐκκλησίαν», ἡ ἀοριστία τοῦ ὁρισμοῦ του περιλαμβάνει καί τίς καταδικασμένες ψευδοεκκλησίες, ἀφοῦ ὁρίζει τήν Χριστιανικήν Ἐκκλησίαν, πώς εἶναι πάντες οἱ εἰς Χριστόν ὡς Σωτῆρα πιστεύοντες, εἶναι ἡ συνάθροισις τῶν πιστῶν. Ἐσφαλμένα ὁρίζεται ὁ ὅρος Καθολική ἐκκλησία σελ. 57: ὡς ἡ ἐξηπλωμένη σχεδόν εἰς ὅλον τόν γνωστόν κόσμον… ἐνῶ ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ὁρίζεται ὡς Καθολική καί ἐν δυσίν καί τρισίν Ὀρθοδόξοις, (ὀρθοδόξως δηλαδή πιστεύοντας καί τήν διδασκαλίαν τῶν ἁγίων Ἑπτά Οἰκουμενικῶν Συνόδων καί τῶν Πανορθοδόξων τοιούτων ἀκολουθούντων καί τό Σύμβολον Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως ὁμολογούντων), κατά τό ἅγιον Μάξιμον τόν Ὁμολογητήν, τόν Ἅγιον Θεόδωρον Στουδίτην καί τόν Ἅγιον Γρηγόριον τόν Παλαμᾶν καί πλείστους ἄλλους Θεοφόρους Πατέρας. Ἀκολουθούντων, δηλαδή, ὅ,τι πάντοτε καί ὑπό πάντων καί παντοῦ ἐπιστεύθη!
Διδάσκει ἐν πλάνῃ σελ. 58 (βλ. καί σελ. 102): ὅτι οἱ κληρικοί, εἶναι ἀντιπρόσωποι καί ὄργανα τοῦ Χριστοῦ (Λατινική πλάνη), ἀλλά ὁ Κύριος εἶναι ὁ ἐν πᾶσι ἐνεργῶν τά πάντα (κατά τόν Μέγαν Βασίλειον καί τόν Ἅγιον Ἰωάννην τόν Χρυσόστομον), Αὐτός εἶναι ὁ προσφέρων καί προσφερόμενος, ὁ μελιζόμενος καί μή διαιρούμενος, ὁ πάντοτε ἐσθιόμενος καί μηδέποτε δαπανώμενος καί τούς μετέχοντας τοῦ Σώματός Του καί τοῦ Αἵματός Του ἁγιάζων, καί δέν χρειάζεται «ἀντιπροσώπους», γιά νά τελεῖ τά Μυστήρια καί νά μεταδίδει τήν χάριν Του. (Βλ. σχετικά: Διὰ τὴν ἄφατον καὶ ἀμέτρητόν σου φιλανθρωπίαν, ἀτρέπτως καὶ ἀναλλοιώτως γέγονας ἄνθρωπος καὶ ἀρχιερεὺς ἡμῶν ἐχρημάτισας καὶ τῆς λειτουργικῆς ταύτης καὶ ἀναιμάκτου θυσίας τὴν ἱερουργίαν παρέδωκας ἡμῖν, ὡς Δεσπότης τῶν ἁπάντων. Σὺ γὰρ μόνος, Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, δεσπόζεις τῶν ἐπουρανίων καὶ τῶν ἐπιγείων, ὁ ἐπὶ θρόνου χερουβικοῦ ἐποχούμενος, ὁ τῶν Σεραφεὶμ Κύριος καὶ βασιλεὺς τοῦ Ἰσραήλ, ὁ μόνος ἅγιος καὶ ἐν ἁγίοις ἀναπαυόμενος. Σὲ τοίνυν δυσωπῶ τὸν μόνον ἀγαθὸν καὶ εὐήκοον· ἐπίβλεψον ἐπ᾿ ἐμὲ τὸν ἁμαρτωλὸν καὶ ἀχρεῖον δοῦλόν σου, καὶ καθάρισόν μου τὴν ψυχὴν καὶ τὴν καρδίαν ἀπὸ συνειδήσεως πονηρᾶς· καὶ ἱκάνωσόν με τῇ δυνάμει τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος, ἐνδεδυμένον τὴν τῆς ἱερατείας χάριν, παραστῆναι τῇ ἁγίᾳ σου ταύτῃ τραπέζῃ καὶ ἱερουργῆσαι τὸ ἅγιον καὶ ἄχραντον σῶμά σου καὶ τὸ τίμιον αἷμα. Σοὶ γὰρ προσέρχομαι κλίνας τὸν ἐμαυτοῦ αὐχένα καὶ δέομαί σου· μὴ ἀποστρέψῃς τὸ πρόσωπόν σου ἀπ᾿ ἐμοῦ, μηδὲ ἀποδοκιμάσῃς με ἐκ παίδων σου, ἀλλ᾿ ἀξίωσον προσενεχθῆναί σοι ὑπ᾿ ἐμοῦ τοῦ ἁμαρτωλοῦ καὶ ἀναξίου δούλου σου τὰ δῶρα ταῦτα. Σὺ γὰρ εἶ ὁ προσφέρων καὶ προσφερόμενος καὶ προσδεχόμενος καὶ διαδιδόμενος, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν»!!!
Οὔτε βεβαίως, ἡ Ἐκκλησία, συνερχόμενη σέ οἰκουμενική σύνοδο εἶναι ἀλάθητος (ὅπως σημειώνει στήν σελ. 58 ὑποσ.) ἐκ τῶν προτέρων, ἐάν τό βασίλειον ἱεράτευμα, τό ἔθνος τό ἅγιον δέν ἐγκρίνει τά ἀποφασισθέντα καί δογματισθέντα, καί τά ὁποῖα θά πρέπει νά ἀκολουθοῦν κατά πάντα τίς ἀποφάσεις τῶν προγενεστέρων συνόδων.
Ἐξηγῶντας τήν Κυριακήν προσευχήν καί συγκεκριμένα τήν φράση: Τόν ἄρτον ἡμῶν τόν ἐπιούσιον δός ἡμῖν σήμερον, (σελ. 75), δέν ἐννοεῖ ὁ Κύριος πρωτίστως τό καθημερινό ψωμί μας ὅπως τό ὑπολαμβάνει ὁ Μεσολωρᾶς, ἀλλά τόν Ἄρτον τόν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάντα, τό Σῶμα Του καί τό Αἵμα Του, κατά τούς Ἁγίους Κολλυβάδες, Ἅγιον Νικόδημον τόν Ἁγιορείτην καί Μακάριον τόν Νοταρᾶν, ἀλλά πρωτίστως σύμφωνα μέ τούς Μεγάλους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας Ἁγιον Ἰωάννην τόν Χρυσόστομον καί Μέγαν Βασιλειον.
Ὀρθόδοξες θέσεις
Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβοῦς Ὀρθοδόξου Πίστεως, ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ 16.
Περὶ δημιουργίας.
«Ἐπεὶ οὖν ὁ ἀγαθὸς καὶ ὑπεράγαθος Θεὸς οὐκ ἠρκέσθη τῇ ἑαυτοῦ θεωρίᾳ, ἀλλ᾿ ὑπερβολῇ ἀγαθότητος εὐδόκησε γενέσθαι τινὰ τὰ εὐεργετηθησόμενα καὶ μεθέξοντα τῆς αὐτοῦ ἀγαθότητος, ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι παράγει καὶ δημιουργεῖ τὰ σύμπαντα, ἀόρατά τε καὶ ὁρατά, καὶ τὸν ἐξ ὁρατοῦ καὶ ἀοράτου συγκείμενον ἄνθρωπον. Κτίζει δὲ ἐννοῶν, καὶ τὸ ἐννόημα ἔργον ὑφίσταται, Λόγῳ συμπληρούμενον καὶ Πνεύματι τελειούμενον.»
Ὅτιδήποτε δέν ἔχει ἀκόμη συμβεῖ εἶναι ἤδη πραγματικότητα ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, καί ἦταν πραγματικότητα καί πρίν ἀπό τήν Ἐνσάρκωση τοῦ Χριστοῦ μας.
Ἔτσι ὅλη ἡ δύναμη καί ἡ Χάρις τῆς Ἐνσαρκώσεως ὑπῆρξε ἤδη πραγματική καί διαθέσιμη εὐθύς ἐξαρχῆς, ἐπειδή ἡ Ἐνανθρώπησή Του ἦταν πάντοτε (καί ὄντως εἶναι) ὁ παραμόνιμος καί παντοτεινός σκοπός τοῦ Θεοῦ. Ὅ,τιδήποτε θέλησε ὁ Θεός προαιωνίως, εἶναι πάντοτε πραγματικό, ἀκόμη καί πρίν λάβει χώρα ἀπό ἱστορική ἄποψη.
Προαιωνίως ὁ θεῖος Νοῦς, ἔψαλλεν ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, «διαλογίζόταν τό ποθητό φῶς τοῦ κάλλους Του, τήν ἴδια καί ἐξ ἴσου τέλεια λάμψη τῆς τρισηλίου θεότητας… Ὁ Νοῦς, πού δημιούργησε τόν κόσμον μέσα στίς ἄπειρες σκέψεις Του, διαλογίστηκε, ἐπίσης, πολύ πάνω στά σχέδια τοῦ κόσμου πού ἔφτιαξε, πάνω στόν κόσμον πού δημιουργήθηκε μόνον ἀργότερα, ἀλλά πού γιά τόν Θεόν ἀπό τότε ἀκόμα ἦταν παρών. Ὅλα γιά τόν Θεόν, βρίσκονται μπροστά Του, καί ἐκεῖνα πού θά ὑπάρξουν, καί ἐκεῖνα πού ὑπῆρξαν, καί ἐκεῖνα πού τώρα ὑπάρχουν… Γιά τόν Θεόν ὅλα γίνονται ἕνα, καί ὅλα κρατοῦνται ἀπό τά χέρια τοῦ μεγάλου Θεοῦ». Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, Ἔπη Θεολογικά, IV, τόμ. 67-68, PG 37, 421.
Ὁ ὑπέρτατος σκοπός τῆς Δημιουργίας τοῦ σύμπαντος εἶναι ἡ Ἕνωση τοῦ Δημιουργοῦ μέ τά ἴδια Του τά δημιουργήματα. «Ὁ Θεός θέλησε πρό πάντων τῶν αἰώνων νά ἐνώσει τήν μετρήσιμη καί μή μετρήσιμη πραγματικότητα, τό πεπερασμένο μέ τό ἄπειρο, τήν κίνηση μέ τήν ἀκινησία, τά περιορισμένα καί τά ἀπεριόριστα καί τό Ἑαυτό Του ὡς Δημιουργό μέ τά ἴδια Του τά δημιουργήματα. Αὐτό πραγματοποιήθηκε μέ τήν Ἐνσάρκωση, μολονότι αὐτή ἀνέκαθεν ἦταν τό πρωταρχικό Θεϊκό κίνητρο καί ἡ μόνη αἰτία, γιά τήν ὁποία ἡ Δημιουργία ἦλθε στό εἶναι»[4].
Ἡ σάρκωση τοῦ Θεοῦ εἶναι τό ὑπέρτατο κίνητρο, γιά τό ὁποῖο κάθε τί ἦλθε ἀπό τό μή-εἶναι στό εἶναι. Αὐτή ἡ θεώρηση τῶν πραγμάτων, πού τέλεια μᾶς παρουσιάζει ὁ Μέγας Θεολόγος καί Ὁμολογητής ἔχει τά θεμέλιά της στήν κοσμολογία τοῦ Θεορρήμονος Ἀποστόλου Παύλου!
Ὁ Θεός εἶναι πάντοτε φίλος τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Ὁ θάνατος δέν εἶναι ἐκ Θεοῦ.
Ὁ Θεός εἶναι πάντοτε φίλος τῶν ἀνθρώπων καί οὐδέποτε ἐχθραίνει, κατά τόν Ἅγιον Ἰωάννην τόν Χρυσόστομον. Ἡ καταλλαγή τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως πρός τόν Θεόν νοεῖται ὡς καταλλαγή τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεόν καί ὄχι ὡς καταλλαγή τοῦ Θεοῦ πρός ἡμᾶς! Οἱ Πατέρες ἀπορρίπτουν τήν δικανικήν ἄποψιν τοῦ Αὐγουστίνου, σύμφωνα μέ τήν ὁποίαν ἡ ἐπικράτηση τῶν ἀποτελεσμάτων τῆς πτώσεως τοῦ Ἀδάμ ἔγινε τάχα ἀπό τήν θείαν δικαιοσύνην, πού ἐνοχοποίησεν καί τιμώρησεν τό ἀνθρώπινον γένος, γιατί μία τέτοια ἄποψη ὁδηγεῖ στόν ἀπόλυτον προορισμόν, κακοδοξίαν γιά τήν ὁποίαν ὁ μαθητής τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου Ἅγιος Κασσιανός ὁ Ρωμαῖος κατηγόρησεν ὡς αἱρετικόν τόν Αὐγουστῖνον[5], πού δίδαξεν, ὅτι, τάχα, ὁ θάνατος καί ἡ φθορά εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἀποφάσεως τοῦ Θεοῦ, νά θεωρήσει ἔνοχη τήν ἀνθρωπότητα καί νά τήν τιμωρήσει.
Ὁ Αὐγουστῖνος δίδαξεν, ὅτι ὁ θάνατος εἶναι ἐκ Θεοῦ τιμωρία, ὅπως καί ἡ πτώση τοῦ ἀνθρώπου στά χέρια τοῦ διαβόλου. Συμφώνησεν στό σημεῖον αὐτό μέ τόν Πελάγιον, ὅτι τό προπατορικόν ἁμάρτημα προέρχεται ἀπό τήν ἀνθρώπινη βούληση κάι μόνον. Ἰσχυρίστηκεν, ὅτι ἡ βούληση τοῦ Ἀδάμ κληρονομεῖται κάτα κάποιον τρόπον ἀπό τούς ἀπογόνους του. Ἡ ἀνθρώπινη φύση ἐπηρεάζεται ἄμεσα ἀπό τήν αἱρετικήν αὐτήν θέση τοῦ Αὐγουστίνου καί τοῦ διαδόχου του στήν πλάνην αὐτήν Ἀνσέλμου, πώς τάχα ἐπῆλθεν ἀλλαγή τῆς διαθέσεως τοῦ Θεοῦ ἀπέναντι στόν ἄνθρωπον, λόγῳ τῆς παρακοῆς καί τῆς πτώσεως… Καί χρειαζόταν, κατά συνεπειαν, ἡ σταυρική θυσία τοῦ Χριστοῦ μας, γιά νά καταλλάξη, (νά ἐξευμενίσει), τόν Θεόν (!!!), ὥστε νά μᾶς βλέπει μέ εὐμενέστερον βλέμμα, ἀφοῦ μόνον ἡ θυσία τοῦ Θεοῦ, δηλ. τοῦ Υἱοῦ Του, θά ἦταν ἱκανή νά ἱκανοποιήσει «τήν πληγωμένην δικαιοσύνην» Του!
Ἑπομένως, στούς Λατίνους δέν ἀναγνωρίζεται ὡς ἀπολύτως οὐσιαστική ἡ ἀνάγκη συνεχοῦς, πραγματικῆς καί ζωοποιοῦ ἐνεργείας τοῦ Χριστοῦ στούς πιστούς, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος, ὅπως αἱρετικά πάλιν πιστεύουν οἱ Φράγγοι, εἶναι φύσει ἀθάνατος καί τάχα σώζεται μέ μίαν δικανικήν πράξη, στήν ὁποίαν ἡ πραγματική μέ τήν ἀναστημένην καί δοξασμένην σάρκα τοῦ Χριστοῦ μας ἕνωση εἶναι, κατά τούς ἐναγεῖς αἱρετικούς τῆς Δύσεως, δευτερεύουσας σημασίας![6] Γιά τούς Φράγγους, ἐν συνόψει, ὁ θάνατος, οἱ ἀσθένειες, οἱ κακουχίες καί οἱ ταλαιπωρίες ὡς ἀποτελέσματα τῆς πτώσεως, προϋποθέτουν τήν ἐνοχήν τοῦ τιμωρουμένου, γιατί ὁ Θεός εἶναι δίκαιος καί δέν εἶναι δυνατόν νά τιμωρεῖ ἄδικα. Ὅλη ἡ ἀνθρωπότητα εἶναι γιά τήν αἱρετικήν αὐτήν ἀντίληψη ἔνοχη, γιά μιά τόσον μεγάλην ἁμαρτίαν, πού δίκαια τιμωρεῖται ἀπό τόν δικαιοκρίτην Θεόν καί ἐπέρχονται, κατά συνέπειαν, ὡς τιμωρίες οἱ ἀσθένειες, οἱ ταλαιπωρίες καί ὁ θάνατος. Αὐτές ἐπέρχονται γιά ὅλους τούς ἀνθρώπους, ἀφοῦ τάχα κληρονομεῖται ἡ ἐνοχή τῶν πρωτοπλάστων, διαφορετικά, κατά τούς ἐναγεῖς αἱρετικούς, δέν ἱκανοποιοῦνται οἱ ἀπαιτήσεις τῆς ἀντιλήψεως τῶν Φράγγων, (τοῦ Ἀνσέλμου ἀλλά καί τοῦ Ἀκυνάτη), περί θείας δικαιοσύνης.
Στήν καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολήν, ὅμως, ὡς δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ ὁρίζεται ἡ ἔσχατη περί τό γένος τῶν ἀνθρώπων φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ[7]. Δέν ὑποψιάζονται, δηλαδή, κἄν οἱ Φράγγοι, ὅτι ὁ θάνατος καί ἡ φθορά δέν εἶναι ἐκ Θεοῦ[8]! Ἀποτέλεσμα τῆς αἱρετικῆς διδασκαλίας τῆς Δύσεως εἶναι ὁ Α΄ κανόνας τῆς Ε΄ συνεδρίας τῆς Συνόδου τοῦ Τριδέντου τό 1546, ὁ ὁποῖος λέγει τά ἑξῆς φρικιαστικά: «Ἐάν κάποιος δέν ὁμολογήσει, ὅτι ὁ πρῶτος ἄνθρωπος, ὁ Ἀδάμ, … ἐπέφερε μέ τήν παράβασή του, τήν ὀργήν καί τήν ἀγανάκτηση τοῦ Θεοῦ, καί γιαὐτόν τόν λόγον τόν θάνατον, μέ τόν ὁποῖον τόν εἶχε ἀπειλήσει προηγουμένως ὁ Θεός … νά εἶναι ἀναθεματισμένος».[9]
Οἱ Μεγάλοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, ὅμως, διδάσκουν, ὅτι «ἡ μέν κατά ψυχήν θανάτου ἀπόφασις, ἥν εἰς ἔργον ἤγαγεν ἡμῖν ἡ παράβασις κατά δικαιοσύνην τοῦ κτίσαντος. Ἐγκαταλιπόντας γάρ κατέλιπεν ὡς αὐτοβούλως γεγονότας μή βιασάμενος. Ἡ μέν οὖν ἀπόφασις ἐκείνη προαναπεφώνηται παρά τοῦ Θεοῦ φιλαν-θρώπως, καθ’ ἅς αἰτίας εἰρήκαμεν. Ἀνέσχε δέ καί ὑπερέθετο τήν ἀπόφασιν τοῦ κατά σῶμα θανάτου πρότερον, καί ἡνίκα ταύτην ἐξήνεγκε βάθει σοφίας καί φιλανθρωπίας ὑπερβολῇ πρός τό μέλλον τήν εἰς ἔργον ἔκβασιν ταύτης ἐταμιεύσατο, μή πρός τόν Ἀδάμ εἰπών ἐπιστράφηθι ὅθεν ἐλήφθης, ἀλλά γῆ εἶ καί εἰς γῆν ὑποστρέψεις. Ἔνι δέ τοῖς συνετῶς ἀκούουσιν καί τῶν τοιούτων λόγων ἰδεῖν, ὡς Θεός, οὐ ψυχῆς, οὐ σώματος ἐποίησεν θάνατον. Σοφ. Σολ. 1:13 «ὁ Θεός θάνατον οὐκ ἐποίησεν». Οὔτε γάρ πρότερον εἶπεν προτάσσων, θάνετε ἥν ἄν ἡμέραν φάγητε, ἀλλ’ «ἀποθανεῖσθε ἥν ἄν ἡμέραν φάγητε». Οὔτε νῦν εἰς γῆν ἐπίστρεψον, εἶπε, ἀλλ’ «ὑποστρέψεις», προαναγγέλλων καί ἐφιείς καί μή κωλύων σύν δίκῃ τό ἐκβησόμενον»[10].
Ὁ Μέγας Βασίλειος, ἐπίσης, διδάσκει: «Ὅσον γάρ ἀφίστατο τῆς ζωῆς, τοσοῦτον προσήγγιζε τῷ θανάτῳ. Ζωή γάρ ὁ Θεός, στέρησις δέ τῆς ζωῆς θάνατος. Ὥστε ἑαυτῷ τόν θάνατον ὁ Ἀδάμ διά τῆς ἀναχωρήσεως τοῦ Θεοῦ κατεσκεύασε κατά τό γεγραμμένον, ὅτι ἰδού «Οἱ μακρύνοντες ἑαυτούς ἀπό σοῦ ἀπολλοῦνται». Οὕτως οὐχί Θεός ἔκτισε θάνατον, ἀλλ’ ἡμεῖς ἑαυτοῖς ἐκ πονηρᾶς γνώμης ἐπεσπασάμεθα. Οὐ μήν οὐδέ ἐκώλυσε τήν διάλυσιν διά τάς προειρημένας αἰτίας, ἵνα μή ἀθάνατον ἡμῖν τήν ἀρρωστίαν διατηρήσῃ».[11] Καί ὁ Μέγας Ἀθανάσιος τονίζει, ὅτι «οἱ δέ ἄνθρωποι, ἀποστραφέντες τά αἰώνια καί συμβουλίᾳ τοῦ διαβόλου εἰς τά τῆς φθορᾶς ἐπιστραφέντες, ἑαυτοῖς αἴτιοι τῆς ἐν τῷ θανάτῳ φθορᾶς γεγόνασι»[12].
Καί γιά τόν Ἅγιον Γρηγόριον τόν Θεολόγον[13] εἶναι σαφές, ὅτι ἡ σταυρική θυσία τοῦ Χριστοῦ μας δέν μπορεῖ νά ἐξηγηθεῖ μέ ὅρους ποινικῆς δικονομίας. Ὁ Πατέρας δέχτηκεν τήν θυσίαν τοῦ Υἱοῦ Του, ὄχι γιατί Αὐτός τήν ζήτησεν ἤ γιατί τήν εἶχεν ἀνάγκη, ἀλλά γιατί ὁ ἄνθρωπος ἔπρεπε νά ἁγιασθεῖ ἀπό τήν ἀνθρώπινη φύση τοῦ Θεανθρώπου. Ὁ θάνατος τοῦ Κυρίου μας ἐπί τοῦ Σταυροῦ ἦταν ἡ νίκη κατά τῆς θνητότητας καί κατά τοῦ θανάτου καί ὄχι ἁπλῶς ἡ συγχώρηση τῶν ἁμαρτιῶν, οὔτε μιά δικαίωση τοῦ ἀνθρώπου καί οὔτε, πολύ περισσότερον, μιά ἱκανοποίηση μιᾶς ἀφηρημένης δικαιοσύνης. Ὁ ὅρος λύτρον-ἐξαγορά στήν Καινήν Διαθήκην ἔχει τήν ἔννοιαν τῆς ἀπελευθέρωσης (Μάρκ. ι΄, 45 καί Ματθ. κ΄, 28) καί ὄχι ἐξαγορᾶς μέ τήν στενήν ἔννοιαν. Ἡ ἀρχική σημασία τοῦ ρήματος λύω εἶναι ἀκριβῶς ἀπελευθερώνω, καθιστῶ ἐλεύθερον[14]. Ἡ λέξη, πάλιν, λύτρωσις στό Λουκ. α΄, 68 δέν σημαίνει τίποτε περισσότερον ἀπό σωτηρίαν πρβλ. 5: 69, 71, 77. Στό χωρίον, πάλιν, Ἑβρ. θ΄, 12 τό αἰωνίαν λύτρωσιν δέν σημαίνει, ἐπίσης, καμμίαν ἐξαγοράν[15]
Ὁ Θεός τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν Ὀρθοδόξων Πατέρων δέν ὑπόκειται κατά τήν οὐσίαν Του σέ καμμίαν ἀνάγκην, γιατί εἶναι ἐλεύθερος ἀπό κάθε ἀνάγκην καί κάθε ἰδιοτέλειαν. Εἶναι πέρα γιά πέρα ἀπαράδεκτον νά ἀποδίδει ὁ ἄνθρωπος στόν Θεόν -(στήν Θείαν φύσιν)- ἀνθρωπομορφικά ἰδιώματα, καί μάλιστα ἰδιώματα τῆς πεπτωκυίας ψιχοσυνθέσεως τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως εἶναι ἡ αἱρετική ἰδέα, ὅτι ἡ Θεία φύσις προσβάλλεται καί ἔχει ἀνάγκην ἱκανοποιήσεως[16]. Ἀκόμη καί ὁ Ὅρος «ἱκανοποίησις» ἤ «Satisfactio» εἶναι ξένος πρός τούς Ἕλληνες Πατέρες, ἐξαιρουμένης τῆς βαβυλώνιας αἰχμαλωσίας τῆς Ὀρθόδοξης Θεολογίας τῶν τελευταίων αἰώνων μέχρι τόν Ρωμανίδη.[17] Ἡ δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ καί ἡ ἀγάπη Του εἶναι θεῖες ἐνέργειες καί ἰδιότητες περί τήν θείαν οὐσίαν καί ὄχι αὐτή ἡ Θεία οὐσία!
Ὅταν ὁ Θεῖος Παῦλος λέγει «εἰ γάρ ἐχθροί ὄντες κατηλλάγημεν τῷ Θεῷ διά τοῦ θανάτου τοῦ Υἱοῦ Αὐτοῦ» (Ρωμ 5, 10), δέν πρέπει νά νομίσουμε, ὅτι πρίν τήν σταυρικήν θυσίαν, ὁ Θεός κρατοῦσε τάχα ἐχθρικήν στάση πρός τόν κόσμον. «Οὐκ ἐκεῖνος (ὁ Θεός) ἐστίν ὁ ἐχθραίνων, ἀλλ’ ἡμεῖς. Θεός γάρ οὐδέποτε ἐχθραίνει»[18]. Ὁ σταυρός προϋποθέτει ὄχι τήν ἔχθραν ἀλλά τήν ἀγάπην τοῦ Θεοῦ «Οὕτω γάρ ἠγάπησεν ὁ Θεός τόν κόσμον...» (Ἰωάν, 3, 16). Ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί ἡ ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ πρός τόν κόσμον εἶναι ἡ ἴδια καί πρίν καί μετά τήν σταύρωση. «Καθώς ἠγάπησέ με ὁ Πατήρ, κἄγώ ἠγάπησα ὑμᾶς» (Ἰωάν. 15, 9). Ἐάν εἶχεν ἐχθρικήν στάση ὁ Πατέρας πρός τήν ἀνθρωπότητα, θά εἶχεν ἀσφαλῶς παρόμοια ἔχθραν πρός τόν κόσμον καί ὁ Υἱός. Ἀλλά πουθενά στήν Καινή Διαθήκη δέν λέγεται ὅτι ὁ Χριστός ἤ ὁ Θεός ἦταν ἐχθρός τοῦ κόσμου. Ἡ ἀγάπη τήν ὁποίαν ἔδειξεν ὁ Χριστός στόν κόσμον πρός τούς ταλαιπωρημένους καί πρίν ἀκόμη σταυρωθεῖ, εἶχε πηγήν τόν Πατέρα (Ἰωάν. 3, 16). Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ποτέ δέν λέγει, ὅτι ὁ Θεός εἶχεν ἔχθραν πρός τούς ἀνθρώπους, ἀλλά ὅτι μέ τήν ἁμαρτίαν οἱ ἄνθρωποι ἦσαν ἐχθροί τῆς Θείας θελήσεως, «διότι τό φρόνημα τῆς σαρκός ἔχθρα εἰς Θεόν» (Ρωμ. 8, 7). «Καί ὑμᾶς ὄντας ἀπηλλοτριωμένους καί ἐχθρούς τῇ διανοίᾳ ἐν τοῖς ἔργοις τοῖς πονηροῖς, νυνί δέ ἀποκατήλλαξεν ἐν τῷ σώματι τῆς σαρκός αὐτοῦ διά τοῦ θανάτου παραστῆσαι ὑμᾶς ἁγίους καί ἀμώμους καί ἀνεγκλήτους κατενώπιον αὐτοῦ» (Κολ. 1, 21-22).[19] Πουθενά δέν λέγει ὁ Μέγας Ἀπόστολος, ὅτι τάχα ὁ Θεός καταλλάσσεται πρός τόν ἄνθρωπον, ἀλλά ὅτι ὁ Θεός συμφιλιώνει καί ἐξιλεώνει τούς ἀνθρώπους πρός Αὐτόν! «Θεός ἦν ἐν Χριστῷ κόσμον καταλλάσσων ἑαυτῷ, μή λογιζόμενος αὐτοῖς τά παραπτώματα αὐτῶν, καί θέμενος ἐν ἡμῖν τόν λόγον τῆς καταλλαγῆς» (Β΄ Κορ. 5, 19). «Καταλλάγητε τῷ Θεῷ. Καί οὐκ εἶπε, καταλλάξατε ἑαυτοῖς τόν Θεόν, οὐ γάρ ἐκεῖνος ἐστιν ὁ ἐχθραίνων, ἀλλ’ ἡμεῖς. Θεός γάρ οὐδέποτε ἐχθραίνει».[20]
Ἡ ἐξάλειψη τοῦ κακοῦ, ἀλλά καί τό ἀθεράπευτον τῆς θελήσεως
Τό Ἑλληνικόν πνεῦμα θεώρησε, ὅτι τό κακόν εἶναι πρόσκαιρον καί πρέπει μόνον του ἀναπόφευκτα νά ἐξαφανιστεῖ. Γιατί τίποτε δέν μπορεῖ νά εἶναι αἰώνιον, παρά μόνον ἄν στηρίζεται σέ ἐντολήν τοῦ Θεοῦ. Τό κακόν δέν μπορεῖ παρά νά εἶναι προσωρινόν. Ὥστόσον ἡ χριστιανική ἀντίληψη εἶναι ἐντελῶς ἀντίθετη. Ὑπάρχει κάποια ἀδράνεια καί ἰσχυρογνωμοσύνη τῆς θελήσεως καί αὐτή ἡ ἰσχυρογνωμοσύνη μπορεῖ νά παραμείνει ἀθεράπευτη, ἀκόμη καί στήν καθολικήν ἀποκατά-σταση. Ὁ Θεός ποτέ δέν βιάζει τόν ἄνθρωπον, ὥστε ἡ κοινωνία μέ τόν Θεόν νά ἐπιβληθεῖ μέ τήν βίαν στόν ἰσχυρογνώμονα. Ὅπως τό διδάσκει ὁ Μέγας Μάξιμος «τό Πνεῦμα δέν δημιουργεῖ μίαν ἀκούσια ἀπόφαση, ἀλλά μεταμορφώνει μιά ἑκούσια πρόθεση (ἐκλογήν) σέ θέωση. Γιατί ἡ ἁμαρτία καί τό κακόν δέν προέρχονται ἀπό μίαν ἐξωτερικήν αἰτίαν, (ἀκαθαρσίαν, ρῦπον), ἀλλά ἀπό μίαν ἐσωτερικήν ἀποτυχίαν, ἀπό τήν διαστροφήν τῆς θελήσεως. Κατά συνέπειαν, ἡ ἁμαρτία ὑπερνικᾶται μόνον μέ ἐσωτερικήν μεταστροφήν καί ἀλλαγήν, καί ἡ μετάνοια σφραγίζεται ἀπό τήν χάρη στά μυστήρια.»[21]
Ἡ Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ μας εἶναι μιά καινούργια ἀπαρχή, μιά καινούργια δημιουργία, ἡ καινή κτίσις. Μπορεῖ ἀκόμη κανείς νά πεῖ, πώς εἶναι μία ἐσχατολογική ἀρχή, ἕνα ἔσχατον βῆμα στήν ἱστορίαν τῆς Σωτηρίας μας. Καί ὅμως, πρέπει νά κάνουμε μιά σαφῆ διάκριση μεταξύ θεραπείας τῆς φύσεως καί τῆς θεραπείας τῆς βουλήσεως. Ἡ φύση θεραπεύεται καί ἀποκαθίσταται μέ ὁρισμένον κατάναγκασμόν, ἀπό τήν πανίσχυρη δύναμη τοῦ παντοδύναμου Θεοῦ καί τήν ἀκατανίκητη χάρη. Ἡ ἀκεραιότητα, τρόπον τινά, «ἐπιβάλλεται» πάνω στήν ἀνθρώπινη φύση. Γιατί «ἐν Χριστῷ» ὅλη ἡ ἀνθρώπινη φύση τό «σπέρμα τοῦ Ἀδάμ» θεραπεύεται πλήρως καί τελείως ἀπό τήν διάσπαση καί τήν θνητότητα. Αὐτή ἡ ἀποκατάσταση θά πραγματοποιηθεῖ καί θά φανερωθεῖ σ’ ὅλη της τήν ἔκταση τόν κατάλληλον καιρόν, στήν Γενικήν Ἀνάσταση, στήν ἀνάσταση ὅλων τῶν δικαίων καί τῶν ἀδίκων. Καί οὔτε ἕνας, ὅσον ἀφορᾶ τήν φύση, δέν μπορεῖ νά ξεφύγει ἀπό τήν βασιλικήν κυριαρχίαν τοῦ Χριστοῦ ἤ νά ἀλλοτριωθεῖ ἀπό τήν ἀκατάβλητη δύναμη τῆς ἀναστάσεως. Ἀλλά ἡ βούληση τοῦ ἀνθρώπου δέν μπορεῖ νά θεραπευθεῖ κατά τόν ἴδιον ἀκατανίκητον τρόπον. Ἡ βούληση τοῦ ἀνθρώπου πρέπει νά στραφεῖ μόνη της στόν Θεόν. Πρέπει νά ὑπάρξει μία ἐλεύθερη καί αὐθόρμητη ἀνταπόκριση ἀγάπης καί λατρείας, μιά ἐλεύθερη μεταστροφή. Ἡ βούληση τοῦ ἀνθρώπου πρέπει νά θεραπευθεῖ μόνον μέσα στό μυστήριον τῆς ἐλευθερίας. Μόνον μέ αὐτήν τήν ἐλεύθερη προσπάθειαν ὁ ἄνθρωπος εἰσέρχεται μέσα σέ ἐκείνην τήν καινούρια καί αἰώνια ζωήν πού ἀποκαλύπτεται ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ.
Μιά πνευματική ἀναγέννηση μπορεῖ νά ἐπισυμβεῖ μόνον μέσα σέ τέλειαν ἐλευθερίαν, μέσα σέ μιά ὑπακοήν ἀγάπης μέ μιά αὐτοπροσφοράν καί αὐτό-ἀφιέρωση στόν Θεόν, ἐν Χριστῷ.
Αὐτή ἡ διάκριση ἔγινε μέ μεγάλην ἐπιμονήν ἀπό τόν ἅγιον Νικόλαον Καβάσιλαν στό πολύ σπουδαῖον βιβλίον του, «Ἡ ἐν Χριστῷ ζωή»[22].
Ἡ ἀνάστασις φύσεως ἐστίν ἐπανόρθωσις, καί αὐτήν τήν χορηγεῖ ἐλεύθερα ὁ Θεός. Ἀλλά ἡ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν καί τό μακάριον θέαμα καί ἡ ἕνωση μέ τόν Χριστόν, προϋποθέτουν τήν ἐπιθυμίαν, «τροφή ἐστίν τῆς θελήσεως». Καί, ἑπομένως, εἶναι προσιτά μόνον σέ ἐκείνους πού τά λαχταροῦν, καί τά ἐπιθυμοῦν. Ἡ ἀθανασία θά δοθεῖ σέ ὅλους, ὅπως ὅλοι μποροῦν νά χαροῦν τήν Θείαν Πρόνοιαν. Δέν ἐξαρτᾶται ἀπό τήν θέλησή μας, τό ἄν θά ἀναστηθοῦμε μετά θάνατον ἤ ὄχι, ὅπως δέν εἶναι μέ τήν θέλησή μας πού γεννιόμαστε. Ὁ θάνατος καί ἡ ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ μας φέρνουν ἀθανασίαν καί ἀφθαρσίαν σέ ὅλους κατά τόν ἴδιον τρόπον, γιατί ὅλοι ἔχουν τήν ἴδια φύση, ὅπως ἡ ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ μας, ἀλλά κανένας δέν μπορεῖ νά ὑποχρεωθεῖ νά ἐπιθυμεῖ!
Κατά τόν Μέγαν Μάξιμον τόν Ὁμολογητήν θά ὑπάρξει ἡ ἀποκατάσταση τῆς φύσεως, δηλαδή ἐπιστροφή ὅλων τῶν ὑπάρξεων σέ μιά ἀκεραιότητα τῆς φύσεως, γιά μιά καθολικήν φανέρωση τῆς Θείας Ζωῆς, ἡ ὁποία θά εἶναι ἐμφανής στόν καθένα. Ἀλλά ἐκεῖνοι πού ἔχουν ἐσκεμμένα ξοδέψει τήν ζωήν τους πάνω στήν γῆν μέ σαρκικές ἐπιθυμίες, «παρά φύσιν», θά εἶναι ἀνίκανοι νά ἀπολαύσουν αὐτήν τήν αἰώνια μακαριότητα. Τό φῶς εἶναι ὁ Λόγος, πού φωτίζει τόν φυσικόν νοῦν τῶν πιστῶν, ἀλλά σάν ἕνα φλογερόν πῦρ τῆς κρίσεως «τῇ καύσει τῆς κρίσεως» Ἐκεῖνος τιμωρεῖ αὐτούς πού, διά τῆς ἀγάπης τῆς σαρκός, προσκολλοῦνται στό νυχτερινόν σκοτάδι αὐτῆς τῆς ζωῆς. Ἡ διάκριση εἶναι ἀνάμεσα στήν «ἐπίγνωση» καί στήν «μέθεξη». Ἡ ἀναγνώριση δηλαδή δέν ἴδια, ὅπως ἡ συμμετοχή! Ὁ Θεός θά εἶναι πραγματικά σέ ὅλους παρών, ἀλλά μόνον στούς Ἁγίους θά εἶναι παρών μέ τήν χάρη (διά τήν χάριν). Στούς ἀξιοκατάκριτους θά παρουσιαστεῖ «χωρίς τήν χάρη» (παρά τήν χάριν). Καί οἱ κακοί θά ἀποξενωθοῦν ἀπό τόν Θεόν, γιατί δέν ἔδειξαν ἀποφασιστικότητα γιά τό καλόν.[23]
Σκοπός τῆς ζωῆς μας εἶναι νά φτάσουμε στό μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ!
Ἄν φτάσουμε στήν Θέωση, τότε γίνεται κατάποση τῶν φυσικῶν ἰδιοτήτων τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος ἀπό τήν ἄκτιστη Θείαν Χάρη! Ἀναστολή τῶν σωματικῶν λειτουργιῶν γίνεται, γιατί καί τό σῶμα μετέχει στήν θέωση!
Στήν κατάσταση τοῦ δοξασμοῦ κάθε ἄνθρωπος δέν θά εἶναι φυσικά ἀναγνωρίσιμος, χωρίς νά ἀφανιστεῖ ἡ ἀνθρώπινη ὑπόσταση, θά ἀνα-γνωρίζεται στό πρόσωπον τοῦ καθενός μας ὁ Ἴδιος ὁ Χριστός!
Ἡ πορεία μέσῳ τῆς ὁποίας οἱ ἄνθρωποι φτάνουν στόν ἀληθινόν τους ἑαυτόν, στήν ἀληθινήν τους ταυτότητα, τελειώνει μέ τήν ἀπώλειαν τῆς ἐξωτερικῆς τους ἐμφάνισης καί τήν πρόσληψη ἀπό αὐτούς μιᾶς κοινῆς ἐξωτερικῆς μορφῆς, πού θά ἀνήκει ταυτόχρονα καί στόν Χριστόν καί στόν καθένα τους καί θά εἶναι ἡ μορφή τοῦ Ἴδιου τοῦ Χριστοῦ!
Οὔτε τόν θάνατον δημιούργησεν ὁ Θεός
Οἱ Ἅγιοι Πατέρες τῆς Γ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου στήν Ἔφεσον (431) κατεδίκασαν τόν Πελαγιανισμόν καί τόνισαν τό ἀφύσικον τοῦ θανάτου καί τήν ἀπόλυτη γιά τήν σωτηρίαν ἀναγκαιότητα τῆς θείας Χάριτος.
Οἱ Λατῖνοι τῆς ἐσκοτισμένης Δύσεως καί οἱ ἐκφραγκευμένοι ἐκ τῶν Ὀρθοδόξων διδάσκουν ἀδικαιολογήτως μέτά τοῦ Αὐγουστίνου, ὃτι ἡ μετάδοση τῆς ἐνοχῆς τοῦ Ἀδάμ σέ ὃλην τήν ἀνθρωπότητα δύναται νά θεωρεῖται ὡς προπατορικόν ἁμάρτημα. Οἱ ἐσκοτισμένοι καί ἐκπεσόντες τῆς Ὀρθοδόξου ἀληθείας οὐδόλως ὑποψιάζονται, ὃτι ἡ φθορά καί ὁ θάνατος δέν εἶναι ἐκ Θεοῦ.
Συκοφαντοῦν τόν Θεόν οἱ Λατῖνοι καί βλασφημοῦν εἰς τό Πνεῦμα τό Ἃγιον, ὃταν δογματίζουν αἱρετικῶς στήν Σύνοδον τοῦ Τριδέντου τό 1546 καί στόν πρῶτο Κανόνα της, ὃτι "ὃποιος δέν ὁμολογήσει ὃτι ὁ πρῶτος ἂνθρωπος, ὁ Ἀδάμ ... ἐπέφερε μέ τήν παράβασή του τήν ὀργή καί τήν ἀγανάκτηση τοῦ Θεοῦ(!), καί γιαὐτό τό λόγο τόν θάνατον, μέ τόν ὁποῖον προηγουμένως τόν ἀπείλησε ὁ Θεός, νά εἶναι ἀναθεματισμένος"!
Ὁ Θεοφώτιστος ὃμως Μέγας Ἃγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ ὁποῖος κατήσχυνε μέ τήν διδασκαλίαν του τούς ἐσκοτισμένους Λατίνους, δίδαξεν ὀρθοδόξως, ὃτι "ἡ μέν τοῦ κατά ψυχήν θανάτου ἀπόφασις, ἣν εἰς ἒργον ἢγαγεν ἡμᾶς ἡ παράβασις κατά δικαιοσύνην τοῦ κτίσαντος, ἐγκαταλιπόντας γάρ κατέλιπεν ὡς αὐτοβούλως γεγονότας, μή βιασάμενος. Ἡ μέν οὖν ἀπόφασις ἐκείνη προαναπεφώνηται παρά τοῦ Θεοῦ φιλανθρώπως, καθ' ἃς αἰτίας εἰρήκαμεν. Ἀνέσχε δέ καί ὑπερέθετο τήν ἀπόφασιν τοῦ κατά σῶμα θανάτου πρότερον, καί ἡνίκα ταύτην ἐξήνεγκε βάθει σοφίας καί φιλανθρωπίας ὑπερβολῇ πρός τό μέλλον τήν εἰς ἒργον ἒκβασιν ταύτην ἐταμιεύσατο, μή πρός τόν Ἀδάμ εἰπών: ἐπιστράφηθι ὃθεν ἐλήφθης, ἀλλά γῆ εἶ, καί εἰς γῆν ὑποστρέψεις. Ἒνι δέ τοῖς συνετῶς ἀκούουσι καί τῶν τοιούτων λόγων ἰδεῖν, ὣς ὁ Θεός, οὐ ψυχῆς οὐδέ σώματος ἐποίησε θάνατον. Οὒτε γάρ πρότερον εἶπε προτάσσων, θάνετε ἣν ἂν ἡμέραν φάγητε, ἀλλ' ἀποθανεῖσθε, ἣν ἂν ἡμέραν φάγητε. Οὒτε νῦν, εἰς γῆν ἐπίστρεψον εἶπε, ἀλλ' ὑποστρέψεις, προαναγγέλων καί ἐφιείς καί μή κωλύων σύν δίκῃ τό ἐκβησόμενον".[24]
Ἒτσι καί ὁ Μέγας Βασίλειος διδάσκει: " Ὃσον γάρ ἀφίστατο τῆς ζωῆς, τόσον προσήγγιζε τῷ θανάτῳ. Ζωή γάρ ὁ Θεός, στέρησις δέ τῆς ζωῆς θάνατος. Ὣστε ἑαυτῷ τόν θάνατον ὁ Ἀδάμ διά τῆς ἀναχωρήσεως τοῦ Θεοῦ κατεσκεύασε, κατά τό γεγραμμένον, ὃτι ἰδού οἱ μακρύνοντες ἀπό σοῦ ἀπολοῦνται. Οὓτως οὐχί Θεός ἒκτισε θάνατον[25], ἀλλ' ἡμεῖς ἑαυτοῖς ἐκ πονηρᾶς γνώμης ἐπεσπασάμεθα. Οὐ μήν οὐδέ ἐκώλυε τήν διάλυσιν διά τάς προειρημένας αἰτίας, ἳνα μή ἀθάνατον ἡμῖν τήν ἀρρωστίαν διατηρήσῃ[26].
Ὁ δέ Μέγας Ἀθανάσιος διδάσκει: "Οἱ δέ ἂνθρωποι ἀποστραφέντες τά αἰώνια καί συμβουλίᾳ τοῦ διαβόλου εἰς τά τῆς φθορᾶς ἐπιστραφέντες, ἑαυτοῖς αἲτιοι τῆς ἐν τῷ θανάτῳ φθορᾶς γεγόνασι". [27]
Οὒτε βεβαίως ὁ Ἀπόστολος Παῦλος διδάσκει πουθενά, ὃτι ὁ θάνατος εἶναι ἐκ Θεοῦ τιμωρία ὃλων τῶν ἀνθρώπων. Ὁ Θεός δέν τιμωρεῖ, ἐπιτρέπει ὃμως στόν ἂνθρωπον, ἐάν τό θελήσει, νά ἀπομακρυνθεῖ ἀπ' Αὐτόν καί ἒτσι νά στερηθεῖ τήν ζωήν.
Ἀπό τά ἀναφερθέντα χωρία συνάγεται ὃτι, κατά τούς Ἓλληνες Πατέρες, ὁ Θεός ἐπέτρεψε τήν διά τοῦ θανάτου καί τῆς φθορᾶς "τιμωρίαν" καί ταλαιπωρίαν τοῦ ἀνθρώπου ἓνεκα εὐσπλαχνίας, γιά νά μή γίνει τό κακόν ἀθάνατον, καί μέ τήν θέαν καί μελέτην τοῦ θανάτου νά ἐννοήσει ὁ ἂνθρωπος τήν ἀσθένειάν του καί τήν ἐξάρτησή του ἀπό τόν Θεόν, γιά τήν σωτηρίαν του καί ἒτσι νά ταπεινωθεῖ καί νά μετανοήσει καί μέσα ἀπό δοκιμασίες καί πειρασμούς νά τελειοποιηθεῖ.
Ἒτσι, λοιπόν, ὁ Θεός δέν ἐπέβαλε τόν θάνατον, τήν φθοράν καί τίς ἀσθένειες ἓνεκα κάποιας προσβολῆς τῆς Θείας φύσεως, ὃπως διδάσκουν οἱ Λατῖνοι, ἀλλά τά ἐπέτρεψε, ἓνεκα τῆς εὐσπλαχνίας Του, μέ σκοπόν τήν σωτηρίαν καί τήν θέωση τῶν ἀνθρώπων.[28]
Ὁ σωματικός θάνατος δέν ἐπικράτησεν ἀμέσως μετά τήν παράβαση. Τοὒναντίον, κατά τήν Ἁγίαν Γραφήν οἱ πρωτόπλαστοι ἒζησαν πολλά χρόνια μετά τήν παρακοήν.[29] Πρώτα "ἡ ἁμαρτία δι' ἑνός ἀνθρώπου εἰς τόν κόσμον εἰσῆλθε καί διά τῆς ἁμαρτίας" ὁ πνευματικός θάνατος, (στέρηση τῆς Θείας Χάριτος), καί μετά ἀπό χρονικόν διάστημα καί ὁ σωματικός.
Ὁ ἀπολογητής Θεόφιλος Ἀντιοχείας γράφει γιά τούς πρωτο-πλάστους μετά τήν παρακοήν:
" Ὁπότε οὖν ἐθεάσατο ὁ σατανᾶς οὐ μόνον τόν Ἀδάμ καί τήν γυναῖκα αὐτοῦ ζῶντας, ἀλλά καί τέκνα πεποιηκότας, ἐφ' ὧν οὐκ ἴσχυσεν θανατῶσαι αὐτούς φθόνῳ φερόμενος, ἡνίκα ἑώρα τόν Ἂβελ εὐαρεστοῦντα τῷ Θεῷ, ἐνεργήσας εἰς τόν ἀδελφόν αὐτοῦ τόν καλούμενον Κάϊν ἐποίησεν ἀποκτεῖναι τόν ἀδελφόν αὐτοῦ τόν Ἂβελ. Καί οὓτως ἀρχή θανάτου ἐγένετο εἰς τόνδε τόν κόσμον ὁδοιπορεῖν ἓως τοῦ δεῦρο ἐπί πᾶν γένος ἀνθρώπων".[30]
Ὁ σατανᾶς θά ἢθελε πολύ νά θανατώσει διά μιᾶς ὁλόκληρη τήν ἀνθρωπότητα, ἀλλά δέν μπορεῖ, γιατί ὁ Θεός εἶναι Αὐτός πού ζωοποιεῖ τά πάντα. Τόν θάνατον ὁ διάβολος τόν ἐπιφέρει ἐμμέσως μόνον, μέ τήν ἁμαρτίαν καί μέ τήν ἀπομάκρυνση τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τόν Θεόν. Ἡ ἁμαρτία φέρνει τόν θάνατον. " Ὁ μέν κατ' εἰκόνα τοῦ Θεοῦ γεγονός χωρισθέντος ἀπ' αὐτοῦ τοῦ πνεύματος τοῦ δυνατωτέρου (δηλ. τοῦ Ἁγίου Πνεύματος), θνητός γίνεται" κατά τόν Τατιανόν.[31]
Ὁ κύριος κατά τῶν αἱρέσεων πολέμιος καί πρόεδρος τῆς Γ΄ Οἰκουμε-νικῆς Συνόδου Ἅγιος Κύριλλος Ἀλεξανδρείας περί τῆς διαδόσεως τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος στούς ἀπογόνους τοῦ Ἀδάμ διδάσκει τά ἑξῆς:
" Ἀλλ' εἴποι τις ἄν, ναί παρώλισθεν ὁ Ἀδάμ, καί τῆς θείας ἀλογήσας ἐντολῆς φθορᾷ καί θανάτῳ κατεδικάζετο· εἶτα πῶς ἁμαρτωλοί δι' αὐτόν κατεστάθησαν οἱ πολλοί; Τί πρός ἡμᾶς τά ἐκείνου πταίσματα; πῶς δέ ὅλως οἱ μήπω γεγενημένοι καταδεδικάσμεθα σύν αὐτῷ, καίτοι Θεοῦ λέγοντος:
-οὐκ ἀποθανοῦνται πατέρες ὑπέρ τέκνων,
- οὔτε τέκνα ὑπέρ πατέρων,
ψυχή ἡ ἁμαρτάνουσα αὐτή ἀποθανεῖται; Οὐκοῦν ψυχή ἡ ἁμαρτάνουσα αὐτή ἀποθανεῖται."
Κηρύσσει συμπερασματικά καί ὁ Μέγας Φωστήρ τῆς Καισαρείας:
"Ἄφρων οὖν ὡς ἀληθῶς ἐστερημένος νοῦ καί φρονήσεως, ὁ λέγων, οὐκ ἔστι Θεός. Παραπλήσιος δέ τούτῳ, καί οὐδέν κατά τήν ἀφροσύνην ἀπολειπόμενος, καί ὁ λέγων τῶν κακῶν αἴτιον εἶναι τόν Θεόν."... "Πάλιν δέ τά ἐν Ἅδου κακά οὐ Θεόν ἔχει τόν αἴτιον, ἀλλ' ἡμᾶς αὐτούς."[32]
[1] Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Ὁμιλία ια΄ στήν Β΄ Κορινθίους γ΄, PG 61, 478.
[2] Ἁγίου Εἰρηναίου, Ἔλεγχος, Ε΄, XIV, 2.
[3] Ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλία ια΄ εἰς τήν Β΄ πρός Κορινθίους γ΄, PG 61, 478.
[4] PG 90, 621 B9 – C3.
[5] Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία 6, Κασσιανός ὁ Ρωμαῖος, σελ. 1194-95. Τόν ἀπόλυτον προορισμόν τοῦ Αὐγουστίνου, ὁ Ἅγιος Κασσιανός ὁ Ρωμαῖος ἀποκαλοῦσε ἱεροσυλίαν, ingens sacrilegium. Ὡς μαθητής τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, κήρυσσε ὀρθοδόξως, ὅτι ὁ ἄνθρωπος δύναται νά δεχθῆ ἤ νά ἀπορρίψει τήν ὑπό τοῦ Θεοῦ προσφερομένην σωτηρίαν, διότι ἔχει τίς ἀπαιτούμενες λειτουργίες, γιά νά τό ἐπιτύχει. Ἡ πτώση δέν κατέστρεψε τίς λειτουργίες αὐτές, ἀλλά ἄφησε τήν βούληση ἐλεύθερη καί ἱκανή νά στραφεῖ πρός τό ἀγαθόν, ἀλλά ὁπωσδήποτε γιά τήν προκοπή χρειάζεται ἡ ἐνίσχυση τῆς Θείας Χάριτος (Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Λόγος εἰς τήν Γένεσιν, PG 54, 497).
[6]Βλ. Ἰωάννου Ρωμανίδου, Τό προπατορικόν ἁμάρτημα, ἐκδ. Δόμος, β΄ ἔκδοση, Ἀθῆνα 1992, σελ. 4.
[7] «ἡ τοῦ Θεοῦ περί τό γένος ἐσχάτη φιλανθρωπία καί ἀγάθότης… τό πᾶσιν ἀφθόνως τῶν ἀγαθῶν τῶν ἑαυτοῦ μεταδοῦναι καί ἡ τῆς μακαριότητος κοινωνία». Νικολάου Καβάσιλα, «Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς», PG 150, 508 A καί 515 ΑΒ.
[8] Βλ. Χ. Δημητρόπουλου, Ἡ ἀνθρωπολογία τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου, Ἀθῆναι 1954, σελ. 95.
[9]F.R. Trennant, The Origin and Propagation of Sin, σελ. 153 καί ἑπ.
[10] Ἅγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ, Κεφάλαια Φυσικά, Θεολογικά, Ἠθικά τε καί Πρακτικά ρν΄, PG 150, 1157-1160.
[11] Ὁμιλία Ὅτι οὐκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός, PG 31, 345.
[12]Λόγος περί τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, 5, PG 25, 104-105.
[13]Λόγος Εἰς τό Ἅγιον Πάσχα, 22, P.G. 36, 653.
[14]Ἡ λέξη πάλιν ἀντίλυτρον πού συναντᾶται στήν Ἁγίαν Γραφήν Α΄ Τιμ. β΄, 6 καί Α΄ Πέτρ. α΄, 18 δέν σημαίνει κάποιο κίνητρον ἐξαγορᾶς: «Jedenfalls wäre es völlig verkehrt für Titus β΄, 14 und Petri 1, 18 zu behaupten: weil in dem Sprachgebrauch der LXX «λυτροῦσθαι» als Gottestat nicht die Lösegeld-Vorstellung enthält, enthält sie auch an diesen Stellen nicht». Büchsel in Kittel´s Wörterbuch, IV. 6, S. 353. (:Ὁπωσδήποτε θά ἦταν ἐντελῶς ἐσφαλμένον νά τό ἰσχυριστοῦμε γιά τά προ-αναφερθέντα χωρία, γιατί στήν γλῶσσαν τῶν Ἑβδομήκοντα τό λυτροῦσθαι ὡς πράξη τοῦ Θεοῦ δέν περιέχει τήν ἔννοιαν τοῦ «ἀντίλυτρου», καί σ’ αὐτά τά χωρία πράγματι δέν τήν περιέχει).
[15] «An ein Lösegeld ist wohl hier kaum gedacht, wenn auch vom Blute Jesu die Rede ist. Die Vorstellung in Hebr. ist mehr kultisch als rechtlich», Büchsel, Wörterbuch IV, 6, S. 354 (:Ἡ ἔννοια στό χωρίον αὐτό εἶναι περισσότερον τελετουργική καί ὄχι νομική!). Ἡ Ἀπολύτρωσις στό Λουκ. κα΄, 28, εἶναι τό ἴδιον ὅπως ἡ λύτρωσις στό α΄, 68 ἤ στό β΄ 38, μιά λυτρωτική Μεσσιανική ὁλοκλήρωση. Αὐτή ἡ λέξη χρησιμοποιεῖται ἀπό τόν Μέγαν Παῦλον μέ τήν ἴδιαν γενικήν σημασίαν. Βλέπε Büchsel S. 357: Endlich muß gefragt werden: wie weit ist in «ἀπολύτρωσις» die Vorstellung von einem λύτρον gedachτ. Ausdrücklich Bezug genommen wird auf Lösegeld an keiner der «ἀπολύτρωσις» Stellen … wie die Erlösung zustande kommt, sagt Paulus mit der ἱλαστήριον-Vorstellung, als überflüssig wäre, wenn in «ἀπολύτρωσις» die Lösegeldvorstellung lebendig wäre … Die richtige deutsche Übersetzung von «ἀπολύτρωσις» ist deshalb nur Erlösung oder Befreiung, nicht Loskauf, ausnahmsweise auch Freilassung, Heb. 11, 35, und Erledigung Hebr. 9, 15. (Τελικά θά πρέπει νά τεθεῖ τό ἐρώτημα: κατά πόσον ἡ ἔννοια τοῦ λύτρου ἐξακολουθεῖ νά ὑπάρχει στό: «ἀπολύτρωσις», σ’ ἕνα ἀντίλυτρο ἤ κάτι παρόμοιο; Πρέπει νά προϋποθέσουμε, ὅτι παντοῦ ὅπου γίνεται λόγος γιά «ἀπολύτρωση» ὑπονοεῖται καί ἕνα λύτρο; Σέ κανένα ἀπό τά χωρία πού περιέχουν τόν ὅρον ἀπολύτρωσις δέν γίνεται ρητή ἀναφορά σ’ ἕνα ἀντίλυτρον … Πῶς ἡ σωτηρία πραγματοποιεῖται τό λέγει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος μέ τήν ἔννοιαν τοῦ «ἱλαστηρίου», κάτι πού θά ἦταν πλεονασμός, ἄν στό: «ἀπολύτρωσις» ἐπιζοῦσε ἡ ἔννοια τοῦ ἀντιλύτρου … Γιαὐτό ἡ ὀρθή ἑρμηνεία στά γερμανικά τοῦ ὅρου: «ἀπολύτρωσις» εἶναι «λύτρωσις» (Erlösung) ἤ ἀπελευθέρωσις (Befreiung), ὄχι «ἐξαγορά» (Loskauf), κατ’ ἐξαίρεση καί «ἀπόλυσις» (Freilassung) {Ἑβρ. ια΄ 35} καί «ἀπαλλαγή» (Erledigung) {Ἑβρ. θ΄ 15}».
[16] «Τόν μέν γάρ Θεόν οὐδείς οὔτε ἀτιμάζων παραβλάψαι δυνήσεται οὔτε εὐφημῶν λαμπρότερον ἀποφῆναι, ἀλλ’ ἐπί τῆς οἰκείας ἀεί μένει δόξης, οὔτε εὐφημίας αὐξανόμενος, οὔτε βλασφημίας ἐλαττούμενος. Τῶν δέ ἀνθρώπων οἱ μέν δοξάζοντες αὐτῶν τήν κατ’ ἀξίαν, μᾶλλον δέ κατ’ ἀξίαν οὐδενί δυνατόν, εἰς δέ δύναμιν τήν ἑαυτῶν, τήν ἀπό τῆς δοξολογίας ὠφέλειαν καρποῦνται, οἱ δέ βλασφημοῦντες καί ἐξευτελίζοντες τήν οἰκείαν λυμαίνονται σωτηρίαν». Ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Οἱ περί ἀκαταλήπτου λόγοι, Λόγος Γ΄, 1. Ἔκδοση β΄, Χρήστου, σελ. 80.
[17] Βλ.τό ἐκπληκτικόν ἔργον του «Τό προπατορικόν ἁμάρτημα», α΄ ἔκδοση, Ἀθῆνα 1957.
[18] Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, Ὁμιλία ια΄ στήν Β΄ Κορινθίους γ΄, PG 61, 478.
[19] Ἁγίου Εἰρηναίου, Ἔλεγχος, Ε΄, XIV, 2.
[20] Ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Ὁμιλία ια΄ εἰς τήν Β΄ πρός Κορινθίους γ΄, PG 61, 478.
[21] Ἅγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Ἐρωτήσεις πρός Θαλάσσιον, 6, PG, XC, 6. 280. Bλ. καί Ἁγίου Εἰρηναίου, Adversus haereses, IV. 31.1, PG VII, σελ. 1105
[22] Νικολάου Καβάσιλα, Ἡ Μυστική ἐν Χριστῷ Ζωή, ἔκδ. Ἱεροῦ Ἡσυχ. Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ, Κουφάλια Θεσσαλονίκης, 82 ἑπ.
[23] Πρός Θαλάσσιον 6.
[24] Κεφάλαια Φυσικά, Θεολογικά, Ἠθικά τε καί Πρακτικά ρν΄ PG 150, 1157-1160.
[25] Ἰερ. 2, 12-13.
[26] Ὁμιλία «Ὅτι οὐκ ἐστιν αἲτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός», PG 31, 345.
[27] Λόγος περί τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, 5, PG 25, 104-105.
[28] Ρωμανίδη, Τό προπατορικόν ἁμάρτημα, σελ. 19.
[29] Γεν. 5, 1 ἑξ.
[30] Θεοφίλου, Β΄ 29
[31] Γιά τά ἀνωτέρω καί τίς παραπομπές βλ. Ρωμανίδη, ὃ. π. σελ 72.
[32] Μ. Βασιλείου, Ὁμιλία, «Ὅτι οὐκ ἐστιν τῶν κακῶν αἴτιος ὁ Θεός», PG 31, 332
